-Насанд хүрээгүй охидын зураг, бичлэгийг ямар нэг аргаар олж аваад өөрийн саналыг нь гүйцэлдүүлэхгүй бол цахим орчинд цацаж, аав ээжид чинь үзүүлнэ зэргээр дарамталдаг гэсэн үг үү?
-Зөвхөн бага насны охидоор хязгаарлагдахгүй. Шүүхээр шийдвэрлэсэн хэргүүдийг харахад өмнө нь ямар нэг байдлаар тухайн хүний эрхшээлд байсан эсхүл ямар нэг эмзэг мэдээлэл нь гэмт этгээдийн гарт орсон хохирогчид байдаг. Гэмт этгээд хохирогчийн эмзэг мэдээллийг ашиглаж, өөрийн хүслээр гэмт үйлдлээ хэрэгжүүлэх нөхцөлийг бий болгодог.
-ХЗДХЯ-нд хүний эрхийн багц хуулийн төсөл боловсруулах ажил эхэлжээ. Энэ багц хуульд Хүн худалдаалах гэмт хэрэгтэй тэмцэх тухай хууль багтсан уу?
-ХЗДХ-ийн сайдын 2024 оны А/61 дугаар тушаалаар Монгол Улсын нэгдэн орсон, олон улсын гэрээ конвенцод үндэсний хууль тогтоомжийг нийцүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг хангахтай холбоотой зохицуулалтуудыг хуульд тусгаж баталгаажуулах зорилгоор хуулийн төслийг боловсруулж байна. Хүн худалдаалахтай тэмцэх тухай хууль багтсан. Үүнд хохирогчийн аюулгүй байдлыг хангахтай холбоотой зохицуулалтууд ч бий.
-2012 онд Хүн худалдаалах гэмт хэргийн тухай хуулийг баталсан. Үүнээс хойш хуулийн хэрэгжилт, үр дүнг мэргэжлийн байгууллагуудаар үнэлүүлсэн үү?
-Хууль тогтоомжийн тухай хуульд хууль тогтоомж хэрэгжиж эхэлснээс таван жил тутамд хэрэгжилтийн үр дагаврын үнэлгээг хийж байх заалт бий. Хуулийг бүхэлд нь эсвэл тодорхой зохицуулалт дээр дүн шинжилгээ хийлгэж болно.
НҮБ-ийн Олон улсын шилжилт хөдөлгөөний байгууллага 2017 онд Хүн худалдаалахтай тэмцэх тухай хуулийн хэрэгжилтийн үр дагаврын үнэлгээг хийсэн.
Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх зөвлөлийн ажлын албанаас 2023 онд Хүн худалдаалахтай тэмцэх тухай хуулийн хэрэгжилтийн үр дагаврын үнэлгээг хийлгэж, оролцогч бүх байгууллагад тайланг хүргүүлсэн. Хүн худалдаалах гэмт хэрэгтэй тэмцэх тухай хуульд олон байгууллага, албан тушаалтан, иргэний нийгэм, хэвлэл мэдээллийн байгууллага хуулийг хэрэгжлүүлэх үүрэг хүлээсэн. Үүнтэй холбоотой дунд түвшинд үнэлэгдсэн зарим хэрэгжилтэд энэ онд үйл ажиллагаагаа төлөвлөөд ажиллаж байна.
-Хүн худалдаалах гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд 10 байгууллагыг дурдаад, тус бүрд нь тодорхой үүрэг хүлээлгэсэн. Тэдгээр байгууллагын үүргийн биелэлтэд хяналт тавьсан гэсэн үг үү?
-2017 онд хийсэн үр дагаврын үнэлгээгээр хуулийг бүхэлд нь үнэлсэн. 2023 оны үнэлгээгээр хууль, түүний журмын хэрэгжилтийг үнэлсэн. Өөрөөр хэлбэл хуульд үнэлгээ хийгээд орхихоор энэ хуулийг хэрэгжүүлэхэд оролцож буй хэм хэмжээ тогтоосон актууд хэрэгжиж байгаа эсэх нь тодорхойгүй болдог.
Тэгэхээр ЭМЯ, ГХЯ, ХЗДХЯ болон холбогдох байгууллагууд дээр хэрэгжиж байгаа журмыг бүхэлд нь хамруулсан. Хүн худалдаалахтай тэмцэх тухай хуулийг дагаж гарах зургаан журмаас гурав нь батлагдаад, гурав нь төслийн хэмжээнд байсан. Батлагдаагүй журмуудаа батлахгүй бол хохирогчийн хууль ёсны эрх, ашиг сонирхол хангагдахгүй байх нөхцөл бүрдэж байгаа юм.
Батлагдаад хэрэгжиж буй журмуудыг 2013 он эсвэл 2017 онд батлагдсан байдаг. Гэтэл 2013 оноос хойш арван жил өнгөрсөн ч нэг ч удаа нэмэлт өөрчлөлт ороогүй байдаг. Нийгэм, цаг үеэ дагаа иргэдэд үзүүлэх үйлчилгээний чанар, стандарт өөрчлөгдөөд байгаа боловч энэ нь журмандаа тусгагдаагүй. Тиймээс энэ журмыг өөрчлөх шинэчилсэн найруулгын төслийг бэлтгээд ГХЯ, ХНХЯ, ХЗДХЯ-нд хүргүүлэн оролцогч талуудаар хэлэлцүүлж, эхнээсээ батлагдаад явж байна.
Тухайлбал ХЗДХ-ийн сайдын тушаалаар Хүн худалдаалах гэмт хэргийн хохирогчид хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх журмыг 2023 оны арваннэгдүгээр сард баталсан. Энэ журам хэрэгжиж байна. Мөн Улсын ерөнхий прокурортой хамтарсан хохирогчийн нэр төр, аюулгүй байдлыг хангах журам батлагдсан.
Ер нь хуулийн хэрэгжилтийн үнэлгээ хийгээд хаялгүй, дараагийн үйл ажиллагааг төлөвлөж байна.
2017-2021 оныг дуустал Хүн худалдаалахтай тэмцэх үндэсний хөтөлбөр хэрэгжсэн. Хөтөлбөрийг 90 орчим хувийн биелэлттэй гэж дүгнэсэн. Үнэлгээгээр эл хөтөлбөрийг цааш үргэлжлүүлэх хэрэгтэй гэж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл хууль, журам байгаа ч тав, арван жилийн дараа Монгол Улс хүн худалдаалахтай тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх, хохирогч хамгааллын үйлчилгээ ямар шатанд хүргэсэн байх вэ гэдгээ төлөвлөх шаардлагатай. Бид энэ онд хүн худалдаалахтай тэмцэх, энэ хэргээс урьдчилан сэргийлэх дунд хугацааны төлөвлөгөө гаргахаар ажиллаж байна.
-Мөрдөгч гэмт хэргийг илрүүлснээс хойш прокурор, шүүгчийн хамтын ажиллагааны үр дүнгээр хэргийг шийддэг. Хүн худалдаалах гэмт хэрэг, энэ хэргийн уршиг, оногдуулах ялын талаар бүгд ижил ойлголттой болж чадсан уу?
-Цагаан дээр хараар бичсэн үг өгүүлбэрийг хэн ч уншаад нэг л утгаар ойлгох хэрэгтэй. Тэгж бичихийг хууль тогтоомжийн тухай хуулиар шаарддаг. 2017 оноос хойш хууль сахиулах, шүүх эрх мэдлийн байгууллагын албан хаагчдыг хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаар тодорхой нэг ойлголттой болгохоор ажилласан. 2017 онд хохирогч төвтэй мөрдөн шалгах ажиллагааны арга зүйн сургалт болсон юм.
Ковидын дараа, одоо хэрэгжиж буй хүүхэд хамгааллын компакт гэрээний хүрээнд 2023 онд бүх аймаг, дүүрэгт энэ сургалтыг дахин зохиосон. Сургалтаар 800 орчим мөрдөгч, прокурор, шүүгчийг сургасан. Нэг удаа сургаад орхивол ямар ч үр дүнгүй. Тиймээс сургалтыг тогтмол хийж, практик жишиг тогтоно. Хуульд энэ үйлдлийг хүн худалдаалах гэмт хэрэг гэнэ гэж тодорхой заасан. Шүүхийн шийдвэртэй өмгөөлөгчдийн байр суурь зарим талаар зөрөхийг үгүйсгэхгүй.
Энэ нь хуулийн зохицуулалттай холбоотой. Палермогийн протоколд хүн худалдаалах гэмт хэргийг тодорхойлсон. Энэ тодорхойлолтод манай улс Эрүүгийн хуулиа нийцүүлж, хуулийн 13.1 дүгээр зүйлд заасан. Энд биеийг нь үнэлүүлэх, бусад хэлбэрийн бэлгийн мөлжлөгт оруулах, боолчлох, эд эрхтнийг авах, албадан хөдөлмөрлүүлэх үйлдлийг хамааруулсан. Энэ үйлдлээ хэрэгжүүлэхийн тулд хүч хэрэглэх, заналхийлэх, хуурах, хулгайлах зэрэг аргаар үйлдэхийг заагаад ял шийтгэл оногдуулахыг тусгасан.
Гэвч Эрүүгийн хуульд бэлгийн мөлжлөг, албадан хөдөлмөрлүүлэх, хүүхдээр гуйлга гуйлгах, хүүхэд худалдах, хүүхдэд садар самууныг сурталчлах зэрэг хүн худалдаалах гэмт хэргийн хэлбэрүүдийг бие даасан гэмт хэрэг болгож зохицуулсан.
Тиймээс шүүгчдийг буруутгах боломжгүй. Учир нь нотлох баримтад үндэслэн, шүүгдэгчдийн эрх зүйн байдлыг дордуулахгүйгээр шийдвэрлэх зарчим бий. Эрүүгийн хуулийн давхардуулсан зохицуулалтууд хүн худалдаалах гэмт хэргийн шүүгдэгч ял завших явдлыг бий болгож байгааг үгүйсгэхгүй.
-Эрүүгийн хуульд саяхан нэмэлт өөрчлөлт оруулахдаа энэ асуудлыг шийдсэн үү?
-Өнгөрсөн арванхоёрдугаар сард Эрүүгийн хуульд орсон нэмэлт өөрчлөлт нь бага насны хүүхдийн эсрэг, бага насны хүүхдийн амь насанд халдсан, хүчирхийлсэн, хүн худалдаалах, бэлгийн мөлжлөгийн хохирогч болгосон тохиолдолд өршөөл, уучлал үзүүлэхгүй байх, хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолохтой холбоотой харилцааг зохицуулсан.
Өөрөөр хэлбэл Ерөнхийлөгч бүрэн эрхийнхээ хүрээнд дээрх гэмт хэргийг үйлдсэн этгээдэд уучлал үзүүлэхгүй, шүүхээс хугацааны өмнө тэнсэн суллуулахгүй байх зохицуулалт.
-Хүн худалдаалах гэмт хэрэг үйлдэгчид хохирогчийн зорчих эрхийг хязгаарлаагүй атлаа өөр хэлбэрээр эрхшээлд оруулж байна. Та үүн дээр тодорхой жишээ дурдвал?
-Зорчих эрхийг хязгаарлахгүйгээр бэлгийн мөлжлөгт өртүүлбэл бэлгийн мөлжлөгийн гэмт хэрэг болох зохицуулалтыг Эрүүгийн хуулийн 12.3 дугаар зүйлд заасан. Гэтэл 13.1 дүгээр зүйл буюу хүн худалдаалах гэмт хэрэгт хүнийг тодорхой үйлдлийн аргаар ашиг олох зорилгоор мөлжлөгт өртүүлсэн тохиолдолд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр заасан. Хүн худалдаалах гэмт хэргийг зорчих эрхийг нь хязгаарлаж байж үйлддэг тухай нэг ч үг байхгүй.
Зорчих эрхийг хязгаарлаж байгаад бэлгийн мөлжлөгт өртүүлсэн бол гэх зохицуулалт байхгүй. 12.3-т зорчих эрхийг хязгаарлахгүйгээр бэлгийн мөлжлөгт өртүүлсэн бол гэж бий. Шүүх зорчих эрхийг хязгаарласан, хязгаарлаагүй бол гэх үгэн дээр тодорхой шийдлийг гаргаж байна гэсэн үг. Түрүүн хэлсэнчлэн гэмт хэрэг үйлдэж буй этгээдүүд заавал зорчих эрхийг нь хязгаарлаж, орон байранд хорьж байгаад тухайн хүнийг хохироохоос илүүтэй өөрт байгаа давуу байдлаа ашиглаж хүнийг хохироосон хэрэг сүүлийн үед бүртгэгдэж байна.
-Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлын алба хүн худалдаалах гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, энэ чиглэлийн мэдээлэл олгох ямар ажлууд хийж байна вэ?
-Манай алба гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангах чиг үүрэгтэй, бие даасан байгууллага. Улсын хэмжээний гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг мэргэжлийн удирдлагаар хангахаас гадна салбаруудын үйл ажиллагааг уялдуулах үндсэн чиг үүрэгтэй.
Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийг дагаад 30 орчим байгууллагын төлөөлөл бүхий Зохицуулах зөвлөл ажиллаж байна. Энэ зөвлөлөөс гадна Мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын хууль бус эргэлттэй тэмцэх Үндэсний хороо, Хүн худалдаалахтай рэмцэх, урьдчилан сэргийлэх дэд зөвлөл, Гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх дэд зөвлөл, Хүрээлэн буй орчны эсрэг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх дэд зөвлөл, Мал хулгайлах гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх дэд зөвлөл ажиллаж байна.
Хүн худалдаалах гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх дэд зөвлөл 20 орчим төрийн болон иргэний нийгмийн байгууллагын төлөөллөөс бүрдсэн гишүүдтэй, жил тутам үйл ажиллагаа төлөвлөдөг. Манай дэд зөвлөлөөс хийгдсэн судалгаануудаас гарсан зөвлөмж, урьдчилан сэргийлэх санал санаачилгыг хэрэгжүүлэхэд анхаарч ажилладаг.
Дээрээс нь хууль сахиулах, шүүх эрх мэдлийн, нийгмийн хамгааллын салбарын мэргэжилтнүүдийн энэ төрлийн гэмт хэргийн талаарх ойлголт, хохирогчид үзүүлдэг үйлчилгээний чанар хүртээмжийг дээшлүүлэх чиглэлээр сургалтуудыг тогтмол зохион байгуулж байна.
Бид зөвхөн цагдаа, прокурор, шүүх гэх төрийн байгууллагын албан хаагчдын мэдлэг чадварыг тэлэхээс гадна иргэдэд энэ төрлийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх нөлөөллийн ажил жил тутам хийж байна.
Үүнийг тасралтгүй хийх нь чухал. Нэг сарын аян хийгээд орхихоос илүү үлдсэн хугацаанд ч мэдээллээ түгээсээр байх хэрэгтэй.
Монголчууд хүн худалдаалах гэмт хэргийн эрсдэл бүхий Зүүн өмнөд Азийн улс руу явбал тухайн улсад ямар нэг асуудал үүсвэл энэ мэдээллийн дагуу холбогдоорой гээд тараах хуудас өгч байна, тухайн иргэн, аюулгүй ажиллаж амьдарч байгаа эсэх талаар албаны шугамаар мэдээлэл хуваалцаж байна.
-Ярилцсанд баярлалаа. Хүн худалдаалах гэмт хэргийн сүүлийн үеийн нөхцөл байдлыг танилцуулж, сэрэмжлүүлэг хүргэсэн танд баярлалаа.